Expertsystemen – zie het artikel over de betrouwbaarheid van beslissingsondersteunende kennissystemen – en het gebruik ervan in de rechtspraktijk zijn een steeds terugkerend onderwerp in onze huidige informatiemaatschappij. Kunnen expertsystemen in de rechtspraktijk gebruikt worden? Voor welk deel van de rechtspraak zijn zij inzetbaar? Dit zijn de belangrijkste vragen die in dit artikel worden behandeld. Ook zal worden ingegaan op de beperkingen van dergelijke systemen.

Er is de laatste jaren veel commentaar op ons huidige juridisch systeem, omdat het niet feilloos is gebleken. Sommigen denken dat expertsystemen de fouten van de menselijke rechtspraak kunnen voorkómen. De Nederlandse rechtspraak is altijd mensenwerk geweest. Ofschoon in de literatuur over dit onderwerp wel de indruk wordt gewekt dat de rechtspraak een geheel van foutloze juridische beslissingen moet zijn is dit niet het geval, wat ook wel blijkt uit ons rechtbanksysteem. Als alle rechters foutloze beslissingen konden nemen, zouden we geen hogere beroepsmogelijkheden en cassatie nodig hebben – zie het artikel over het Nederlandse rechtssysteem. Deze instanties zijn ingesteld om de fouten van lagere rechters te kunnen herstellen. Als jurist vind ik het jammer dat het beeld van de rechtspraak in de maatschappij zo slecht is. Buiten de juridische wereld wordt veelal gedacht dat uiteenlopende uitspraken van verschillende rechters alleen maar voor willekeur zorgen. Het ligt genuanceerder: in een systeem waarbij een land meerdere lagere rechters heeft, is het onmogelijk om alle rechters op dezelfde manier te laten oordelen.

De maatschappij vindt dat ons rechtssysteem rechtvaardig moet zijn. Om een rechtvaardige beslissing te verkrijgen, is het noodzakelijk dat er een belangenafweging plaatsvindt tussen de onderhavige situatie en de regelgeving. Met andere woorden, de rechter zoekt naar een oplossing die menselijkerwijs redelijk en rechtvaardig is, uiteraard binnen de grenzen van de wet. Mensen met andere maatschappelijke achtergronden kunnen in dat opzicht anders oordelen over bepaalde situaties. Ook om deze reden hebben we in Nederland een systeem met lagere en hogere rechtspraak. Hoe hoger men komt in de juridische piramide van de rechtspraak, hoe minder instanties en dus hoe minder verschillende uitspraken over een juridisch vraagstuk er zijn. Omdat rechtspreken meer is dan het toepassen van variabelen, kunnen we het maken van een belangenafweging nog niet aan een computersysteem overlaten.

Behalve over de vermeende willekeur binnen de rechtspraak, wordt er regelmatig geklaagd over de rechtsachterstand. Vaak duurt het vele maanden voordat een zaak door een lagere rechter wordt behandeld. Wanneer een van de partijen dan ook nog in hoger beroep gaat of daarna zelfs tot cassatie overgaat, is men al gauw vijf jaar verder. Het invoeren van expertsystemen in bepaalde delen van de rechtspraak zal weliswaar de snelheid van de rechtspraak doen toenemen, maar het opheffen daardoor van de achterstand is niet mogelijk. Door het grote aantal zaken dat aan een rechterlijk oordeel wordt toevertrouwd, zal het rechtssysteem altijd langzaam werken. Hier is helaas niets tegen te doen. Het benoemen van meer rechters zal tot een stijging van de kosten van het rechtssysteem leiden en voor meer willekeur zorgen. Dit zal weer leiden tot meer zaken die tot het einde worden uitgeprocedeerd, waardoor de werkdruk juist toeneemt. Hierdoor komen we terecht in een vicieuze cirkel waarop niemand zit te wachten.

De vraag die we ons nu kunnen stellen, is op welke manier expertsystemen wél van nut kunnen zijn in de rechtspraak. Expertsystemen kunnen rechters helpen om de juiste informatie voor een zaak te inventariseren. Denk bijvoorbeeld aan software waarmee de argumentatie in een zaak gevisualiseerd kan worden. Met behulp van deze software kan de rechter zijn argumentatie op een rijtje zetten en de zwakke punten hierin onderzoeken. Zo kunnen rechters sneller tot een weloverwogen beslissing komen en eenvoudiger de beste uitkomst in een zaak vinden. Daarnaast kunnen ook beslissingsondersteunende kennissystemen worden ingezet. In geval van simpele beslissingen, die zijn gebaseerd op het toepassen van verschillende criteria op een specifiek geval, kan zo’n systeem met een advies komen. Deze adviezen moeten echter niet als beslissingen worden beschouwd doch altijd op hun juistheid worden getoetst. Immers zonder voldoende menselijke controle kan een klein foutje in de programmering van zo’n systeem tot grote fouten leiden – zie het artikel over de betrouwbaarheid van beslissingsondersteunende kennissystemen. In de rechtspraak zou zo’n systeem bijvoorbeeld gebruikt kunnen worden voor het toetsen van een procedure op zijn formele correctheid.

De juridische wereld is wat conservatiever dan andere beroepsgroepen, waardoor het langer duurt voordat juristen vertrouwen hebben in de moderne techniek. Zij hebben enige achterdocht bij de nieuwe technieken, maar nemen wel kennis van onderzoeken die zijn gedaan op het gebied van de moderne informatica en de mogelijkheden ervan. Ook verdiepen zij zich steeds meer in logica en computersystemen, om ervoor te zorgen dat deze systemen geschikt gemaakt kunnen worden voor juridische ondersteuning. Juristen met een specifieke opleiding, zoals mr. Sophia Sipkens, zijn hiervan een voorbeeld. Het is evenwel duidelijk dat we nog een lange weg hebben te gaan, hetgeen blijkt uit het mislukken van veel ict-projecten. Het meest recente voorbeeld van het gegeven, dat er zelfs na jaren van elektronische vooruitgang nog steeds miljoenen worden verspild aan falende ict-projecten, is dat van de Sociale Verzekeringsbank die in september 2014 besloot te stoppen met de ontwikkeling van het systeem voor kinderbijslag. Toch denk ik dat we op de goede weg zijn; er kan tegenwoordig veel in een computerprogramma worden geprogrammeerd Niettemin zal het nog heel wat jaren duren voordat een computer kan oordelen over maatschappelijke normen, zoals een mens dat kan. Hierin ligt echter wel een grote uitdaging voor de moderne techniek.

Lees ook de andere artikelen van mr. Sophia Sipkens.